ثلاث رسائل فی الطب العربی الإسلامی (کتاب)«ثلاث رسائل فی الطب العربی الاسلامی» حاوی سه رساله « تدبیر الصبیان » اثر محمد بن زکریای رازی و « فی الجنین و کونه فی الرحم » اثر یحیی بن ماسویه و « ارجوزه فی الحمیات » اثر ابن سینا یا ابن عزرون است که با تحقیق دکتر محمود الحاج قاسم منتشر شده است. ۱ - ساختارکتابکتاب حاوی سه مقدمه که ابتدای سه رساله ذکر شده و زندگانی مولفین می‌باشد، و همچنین سه رساله که رساله اول تدبیر الصبیان در ۲۴ باب در موضوع بهداشت و بیماری‌های اطفال ، رساله دوم فی الجنین و کونه فی الرحم، رساله‌ای هرچند مختصر در باره جنین و پیدایش او در رحم می‌باشد که ساختار مشخصی ندارد. رساله سوم که بالغ بر دویست و ده بیت است درباره حمیات (تب‌ها) و اصناف آنان است. ۲ - گزارش محتواهمچنان که اشاره شد کتاب از سه رساله تشکیل یافته است که به اختصار محتوای هر رساله بررسی می‌گردد: ۲.۱ - رساله تدبیر الصبیانمقدمهای از مولف ابتدای این رساله است که به روش و چگونگی دست یابی به نسخه مورد نظر پرداخته و خود می‌گوید که این رساله، اول نگاشته مستقل پیرامون طب اطفال است. از آن جایی که اصل عربی این اثر در دسترس نیست، اما محقق پر کار عراقی، دکتر محمود حاج قاسم محمد بر پایه ترجمه انگلیسی کتاب به قلم سموئل اکس رادبل، که از لحاظ محتوایی با تالیف رازی مشابه است به عربی ترجمه کرده است. وی قبل از ترجمه کتاب، زندگی مولف و تاریخچه‌ای از طب اطفال در دنیای اسلام و جهان غرب نگاشته که سودمند و قابل استفاده می‌باشد. رساله با توجه به ترجمه دارای ۲۴ باب است که مؤلف در هر باب، بیماری‌ای از بیماری‌های شایع کودکان را تشریح می‌کند و اسباب و علل و در ادامه، معالجه آن را بیان می‌کند. این رساله گزارش و بیان تجربیات پزشکی است که بیشتر عمر علمی او صرف معالجه بیماران شده و از این جهت آنچه نگاشته و تجربیاتی که نقل کرده همه قابل استفاده است. در ادامه رساله، مراجع و مصادری را که محقق از آن استفاده کرده، به دو بخش عربی و غیر عربی تقسیم کرده و متذکر شده، سپس فهرست محتویات را به عنوان پایان بخش این رساله بیان کرده است. [۱]
ثلاث رسائل في الطب العربي الإسلامي، رازى- ابن ماسويه- ابن سينا، ص۳.
۲.۲ - رساله فی الجنینمحقق در ابتدای این رساله، تاریخچه‌ای کوتاه در مورد کسانی که در مورد جنین قلم فرسایی کرده‌اند را ذکر کرده و در آن به ابن ماسویه اشاره کرده که اولین پزشکی است که درقلمرو اسلامی به این موضوع توجه داشته که در رساله‌ای- هرچند مختصر- به جنین و پیدایش او در رحم پرداخته است و این نگاشته اولین تالیف مستقل به زبان عربی است. سپس به زندگی مولف و آثار آن پرداخته است. وی برای استفاده از تحقیق این رساله از نسخه موجود در کتابخانه متحف العراقی به شماره ۱۳۲۱۲ استفاده کرده و با ذکر شیوه تصحیح رساله به جایگاه و اهمیت آن پرداخته است. سپس به متن رساله می‌پردازد که فقط ۸ صفحه می‌باشد: مولف در ابتدا، کلامش را این گونه آغاز می‌کند: ان اول ابتداء الانسان نطفتان تجمعان فی الرحم من الرجل و المراة. سپس درباره نطفه،زن و مرد بحث می‌کند. آن گاه به بررسی غشاهای جنین می‌پردازد. بحث بعدی پیرامون شکل گرفتن جنین در رحم و مراحل آن است. دراین بحث مؤلف به تفاوت پسر و دختر در این مراحل و علت آن اشاره می‌نماید. سپس به بحث پیرامون منی و انواع آن از لحاظ طبیعت می‌پردازد. بحث‌های بعدی نیز پیرامون جنین و دوران بارداری است. در ادامه، محقق منابع و مصادری را که در تحقیق مورد استفاده قرار گرفته بر می‌شمارد سپس با به تصویر کشیدن نسخه خطی رساله، این بخش را به پایان می‌برد. [۲]
ثلاث رسائل في الطب العربي الإسلامي، رازى- ابن ماسويه- ابن سينا، ص۴۹.
۲.۳ - رساله ارجوزه فی الحمیاتارجوزة فی الحمیات ( تب‌ها ) یگانه اثری است که از ابن عزرون به دست ما رسیده است این ارجوزه که بالغ بر دویست و ده بیت است درباره حمیات (تب‌ها) و اصناف آنان است. این بخش از کتاب با مقدمه‌ای از محقق شروع شده و بیان داشته که اولین کسی که از زبان شعر به قصد آموزش و تعلیم استفاده کرده ابان بن عبد الحمید لاحقی می‌باشد که کتاب کلیله و دمنه را به نظم در آورده است، و در طب نیز ابن سینا با زبان شعر طب را آموزش داده است. سپس ابن عزرون انواع تب‌ها (حمیات) را به نظم توصیف کرده است. در ادامه به نام‌های این رساله و مولف آن گریزی داشته که البته در بسیاری از منابع این ارجوزه مستدرک ارجوزه طبی ابن سینا شمرده شده است. [۳]
فهرس المخطوطات المصورة، ج۳، ص۵۲.
و این مطلبی است که مؤلف به آن تصریح نکرده است و در سر تا سر منظومه هم شاهدی براین ادعا مشاهده نمی‌کنیم، بلکه به نظر می‌رسد ازآنجا که ارجوزه طبی ابن سینا خالی از مبحث حمیات (تب‌ها) بوده و این ارجوزه هم تنها به مبحث حمیات پرداخته، بعضی گمان کرده‌اند که نیت ابن عزرون سرودن مستدرکی بر ارجوزه طبی ابن سینا بوده است، که البته درستی یا نادرستی این گمان را نمی‌دانیم. محقق در ادامه به زندگینامه ابن عزرون پرداخته سپس تعدادی از نسخه‌های خطی را بر شمرده است و اسم مولف آن را متذکر می‌شود که در بسیاری از آنها مولف آن مجهول می‌باشد.متن این رساله، منظومه‌ای دربیان مباحث تب‌ها است، بنابراین دارای فصول و ابواب جداگانه‌ای نیست. مؤلف به هرمبحث به اندازه چند بیت می‌پردازد و آن گاه به سراغ مبحث بعدی می‌رود. در این ارجوزه تنها بیان مباحث مربوط به حمیات (تب‌ها) بدون هیچ نقد استدلالی بیان شده است. همچنین نقل قولی از کسی در این رساله به صورت مستقیم- مگر به ندرت- مشاهده نمی‌کنیم که این نیز از خصوصیات منظومه‌های تعلیمی است. در ادامه محقق، منابع و مصادری را که در تحقیق مورد استفاده قرار گرفته بر می‌شمارد سپس با به تصویر کشیدن نسخه خطی رساله و فهرست محتویات، این بخش را به پایان می‌برد. [۴]
ثلاث رسائل في الطب العربي الإسلامي، رازى- ابن ماسويه- ابن سينا، ص۷۹.
به سبب اهمیت این ارجوزه بسیاری از اطبا آن را شرح نموده‌اند که به عنوان نمونه می‌توان به این شروح اشاره کرد:۱. الروض المکنون فی شرح رجز ابن عزرون تالیف ابو القاسم وزیر غسانی. ۲. شرح ارجوزه تالیف ابو الفضل محمد عجلانی. ۳. شرح ابو القاسم محمدبن یحیی لمتونی تاشغینی. ۳ - پانویس
۴ - منبعنرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |